De eerste Joodse gemeente binnen Rotterdam werd door Portugese Joden, uit Antwerpen afkomstig, gesticht. Onder hen bevond zich de hoog in aanzien staande familie De Pinto, waarvan vooral Abraham Gillez Lopez de Pinto niets naliet om de Joodse gemeente te maken tot een volwaardige gemeente.
Hij was een rijk man, die het dubbele bovenhuis bewoonde aan de zuidzijde van de Wijnhaven No. 62, hoek Bierstraat. Na verbouwing werd dit een verzamelplaats en leerschool der Joden, die daar hun kennis van Talmud en Torah konden vermeerderen.
De Portugese en Hoogduitse Joden hadden een tijdlang ieder hun eigen synagoge, maar toen het aantal Portugese Joden sterk verminderde, besloten beide gemeenten in 1682 zich te verenigen en gebruik te maken van de synagoge aan de Glashaven W.Z.
Al snel werd deze synagoge te klein en werd een belendend pand aangekocht om de bestaande sjoel te vergroten. Na overleg met het stadsbestuur liet men dit plan echter varen en kocht men van de stad een groot terrein, gelegen aan de Boompjes en uitkomende aan de Scheepmakershaven, om daarop een grote synagoge te bouwen.
De locatie werd mede bepaald door de overheidsbepaling dat een synagoge niet in de buurt van een christelijke kerk gebouwd mocht worden.
Het ontwerp voor de synagoge werd vermoedelijk gemaakt door architect Titus Faber (Favre), dezelfde architect die later de Lutherse kerk zou bouwen.
Op donderdag 27 augustus 1724 werd de eerste steen van de synagoge gelegd en op vrijdag 8 juli 1725 kon de inwijding plaatsvinden. Het nieuwe gebouw, dat een oppervlakte had van 12 x 22 m, lag aan drie zijden vrij. Aan de voor- en achterzijde was een open terrein, terwijl aan de rechterzijde een open gang van voor naar achter voerde. Lange tijd stond deze synagoge bekend als een van de mooiste van Europa.
Bij de inwijding waren er 402 zitplaatsen in de sjoel, tegen het einde van de achttiende eeuw werd in een pakhuis er wat ruimte bijgehuurd en in 1790 werd er in een ernaast gelegen pand een bijsjoel ingewijd. Deze werd ook wel de “Kleine Synagoge” genoemd.
Het aan de voorzijde gelegen open terrein was afgesloten door een fraai, uit 1768 daterend, smeedijzeren hek uit het Lodewijk XV tijdperk. In de jaren voor 1768 stond er op de plek van het hek een muur. De gevels van het gebouw waren hoofdzakelijk in donkerrode baksteen opgetrokken, terwijl enkele voorname details in Bentheimer zandsteen waren uitgevoerd.
De strenge, eenvoudige voorgevel had in het midden een iets vooruitspringend gedeelte, waarin de hoofdingang tot de synagoge gelegen was, die alleen voor mannen was bestemd. De gevelhoeken waren door bloklisenen afgesloten, terwijl een houten kroonlijst als gevelafsluiting was aangebracht.
Boven het vooruitspringende gevelgedeelte was een fraai versierde, houten gevelbekroning zichtbaar, waarin een grote, zwarte wijzerplaat met vergulde cijfers was geplaatst. Een laag, met blauwe pannen gedekt zadeldak, droeg een mooi achtkantig, houten torentje, bekroond met een gesmede finale en koperen windvaan.
De gevel was ingedeeld door twee kleine vensters naast de hoofdingang en door drie hoge, boogvormig afgesloten vensters daarboven, waarvan het middelste enigszins versierd was. Inwendig gaf de sjoel een bepaald indrukwekkend, harmonieus geheel te zien, waarvan de “Heilige Arke” of “Hechal” het hoofdornament was.
Een tweede voornaam onderdeel was de tegenoverliggende “Biema” waarop de Wetsrollen werden voorgelezen. Rondom de Biema waren de banken voor de mannen geplaatst, terwijl de vrouwen op de drie galerijen achter een versierd opengewerkt hekwerk hun plaatsen vonden. Deze galerijen hadden een afzonderlijke toegang van buiten af.
De wanden waren door brede pilasters ingedeeld, die een kroonlijst droegen, waarop het gewelfde plafond rustte. Een daklantaarn in het midden van het gewelf geplaatst, liet naast de vele zijramen fraai licht in de ruimte vallen. Op overvloedige wijze werd dit interieur nog verlevendigd door de blinkende koperglans van de oude kroonluchters en kandelaars en door de wandramen, die de schoonheid van het geheel verhoogden.
De verdere, aan de open gang uitkomende gebouwen, waren als mikwe (ritueel bad) in gebruik en die aan de achterzijde, aan de open plaats liggende, voor woningen van voorzanger en koster en verder voor bibliotheek, receptielokalen en hulpsynagoge.
In de laatste jaren werd de synagoge aan de Boompjes niet meer zo druk bezocht als vroeger. Aanleiding daartoe was het feit, dat een geleidelijke verplaatsing van de Joodse bevolking naar de buitenwijken van de stad plaats had en men daar te ver van de synagoge aan de Boompjes woonde.
In 1938 besloot men de sjoel aan de Botersloot uit te breiden en het religieus centrum naar dat gedeelte van de stad te verplaatsen. Men dacht er dan ook over dit historische bouwwerk te verkopen, maar de gevechten op dit punt in de stad tussen de nazi’s en de mariniers na 10 mei 1940 en het bombardement van 14 mei 1940 heeft van alles een prooi voor de vlammen gemaakt, zodat er niets anders overbleef dan een troosteloze ruïne.
Computerreconstructies van deze synagoge zijn hier te zien.
Een Delfts-blauw tegeltje is hier te zien.
bron:
diverse bronnen
“Advertentie Sefer Torah”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1897/04/30 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 20-08-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000562140:mpeg21:p00003
illustratie:
“Advertentie Sefer Torah”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1897/04/30 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 20-08-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000562140:mpeg21:p00003
foto 2010 © joodserfgoedrotterdam.nl
De synagoge van de Nederlandse Israëlitische Gemeente aan de Boompjes nummer 87, uit het zuiden. 1940. Collectie Stadsarchief Rotterdam beeldbank 4029_PBK-966
`GEZICHT DER JOODSCHE KERK TE ROTTERDAM’. Voorzijde van de synagoge aan de Boompjes. Datering: 1/1/1790-31/12/1790 (Exact). Collectie Stadsarchief Rotterdam beeldbank 4080_1973-4502
Stadsarchief Rotterdam, beeld en geluid. XVIII-418-01-1,-2, interieur van de synagoge aan de Boompjes, 1937. Topografie Rotterdam, toegangsnummer 4202
gepubliceerd:
27 februari 2016
laatst bijgewerkt:
31 juli 2021