De ’s Gravendijkwal werd als een brede, chique laan ontworpen. Tot de jaren dertig was deze laan statig, maar toen tussen 1937 en 1942 de Maastunnel gebouwd werd, werd het aanzien van de straat voorgoed veranderd door de tunneltraverse. Het vele verkeer, ondanks de verdiepte traverse, heeft een grote invloed op het karakter van de laan en de kwaliteit van de leefomgeving.
’s Gravendijkwal 9b – Hans Roland van Zwanenburg
Tussen 1938 en 1940 woonde hier het gezin van Hans Roland van Zwanenburg, in glas en porselein.
’s Gravendijkwal 15 – Louise Hartogensis
In 1923 was het secretariaat van de Rotterdamse afdeling van de Joodse Vrouwenraad op dit adres gevestigd. Het secretariaat werd gevoerd voor Louise Charlotte Hartogensis (’s Hertogenbosch, 10 september 1877 – Auschwitz, ). Louise was gehuwd met Hendrik Jacob Hartogensis (Tilburg, – Auschwitz,
’s Gravendijkwal 17 – gezin Philipse
David Joseph Philipse (Brielle, 22 juli 1881 – Sobibor, 16 juli 1943) was een zoon van Jannetje Philipse – van Buren en Joseph Salomon Philipse. Hij was getrouwd met Judith Frieser (Rotterdam, 11 augustus 1886 – Sobibor, 16 juli 1943). Ze hadden twee dochters, Esther Jeannette en Jeanette.
’s Gravendijkwal 17 – illegale culturele avonden
Jacob Kijzer (Amsterdam, 9 mei 1888 – 1955) was arts (seksuoloog) en kwam uit Amsterdam. Jacob was gehuwd met Esther Velt (1889 – 1947) en zij hadden twee dochters, Henriëtte en Agnes, en een zoon Paul. Vanaf 1936 woonden zij in Rotterdam op de ’s Gravendijkwal 17 en hielden daar tijdens de oorlog elke zaterdag illegale culturele avonden in hun woning. Ook woonde de broer van Jacob, schrijver Max (Meijer Abraham) Kijzer (Amsterdam, – Midden-Europa, ) op dit adres. Hij was de organisator van deze avonden. Lees verder over Max Kijzer.
’s Gravendijkwal 23 – Joodse Vrouwenraad
In 1925 was op dit adres het Inlichtingen- en Bemiddelingsbureau van de Joodse Vrouwenraad gevestigd.
’s Gravendijkwal 26 – I. S. Cohen
Apotheker Isaac Salomon Cohen was in 1939 bestuurslid van de kerkenraad van de Nederlands Israëlitische Gemeente.
’s Gravendijkwal 28a – gezin Van Hertzfeld
In het begin van de oorlog woonden hier Maurits Hillel van Hertzfeld en zijn vrouw Betsij Philipse. Op 17 november 1942 werd hun zoon Reindert Albert Hillel van Hertzfeld (Rotterdam, 7 juni 1920 – Rotterdam, 12 november 2007) op dit adres gearresteerd door de Sicherheitspolizei en een dag later doorgestuurd naar Westerbork. Ook zijn broer Leo Hillel van Hertzfeld (Rotterdam, – Auschwitz, ) werd op 17 november 1942 gearresteerd en hij werd op 11 december 1942 doorgestuurd naar Westerbork. Leo woonde in Velp. Leo en Reindert hadden nog een broer Frits (Rotterdam, – Neuengamme, ).
’s Gravendijkwal 31 – Branco van Dantzig
Branco van Dantzig woonde in 1926 op dit adres. Ze was penningmeester van de dames-propagandacommissie van de Rudelsheimstichting.
’s Gravendijkwal 39b – Marianne Landau
Marianne Landau (Hamburg, – Birkenau, ) verbleef op dit adres en werd op 1 mei 1942 gearresteerd voor de Sicherheitspolizei. De arrestatiekaart geeft aan dat ze op 30 juli 1942 ontslagen werd. Een dag later werd ze in Westerbork ingeschreven vanwaar ze op 3 augustus 1942 op transport werd gesteld. Haar ouders, Alfred Landau (Hamburg, – Auschwitz, ) en Henriette Nehemias (Frankfurt am Main, – Auschwitz, ) woonden op de Crabethstraat 36 in Gouda. Marianne werd op 9 maart 1942 ook al gearresteerd door de Sicherheitspolizei en toen een dag later vrijgelaten.
’s Gravendijkwal 43 – tandarts Jozef Johan Pool
Vanaf 1931 voerde Jozef Johan Pool (1909 – 1988) hier zijn tandartsenpraktijk. Eerst woonde het gezin op de Mathenesserlaan 362a, waar de praktijk ook was, later was hij hier gevestigd. Josef werd op 2 september 1943 gearresteerd voor de Sicherheitsdienst van Amsterdam en werd op 3 september 1943 naar Amsterdam overgebracht. Jozef en zijn vrouw gaven onderduik aan een van de vijftien Joodse kinderen die waren gearresteerd en op bureau Haagseveer zaten. Lees meer over Joop van Vlies.
’s Gravendijkwal 49c – Leo en Fanny Grosz
Op deze plek is een ander soort Stolperstein aangebracht. Het verhaal over Leo en Fanny Grosz.
’s Gravendijkwal 55 – Joachim Drukker en Nanette Käthe Drukker – Goldstein
Op 12 oktober 1942 werden hier Joachim Drukker (Rotterdam, – Auschwitz,
’s Gravendijkwal 62 – Rosa Rosenberg en Isaäc Henriques de Castro
Rosa Rosenberg (Amsterdam, 9 november 1894 – Auschwitz, 30 oktober 1944) verbleef op dit adres en werd op 2 februari 1944 voor de Sicherheitsdienst gearresteerd. Op 5 februari 1944 werd Rosa doorgestuurd naar Westerbork. Ook haar man bedrijfsleider Isaäc Henriques de Castro (Amsterdam, – Auschwitz, ) werd op 2 februari gearresteerd.
’s Gravendijkwal 63 – gezin Flesseman
Op 18 april 1917 overleed op dit adres Anna Korijn (Amsterdam, 13 juli 1873), nog maar 43 jaar oud. Anna was gehuwd met Jacob Flesseman (Rotterdam, 30 november 1869 – Rotterdam, 14 december 1934) en Anna en Jacob hadden drie kinderen; Louis (Amsterdam, 27 maart 1897 – Malaga, 9 september 1970), Ella (Amsterdam, 18 oktober 1899 – Rotterdam, 22 januari 1932) en Eduard Isidoor (Amsterdam, 2 augustus 1901 – november 1991). Anna was een zus van bankier Lodewijk Korijn. Jacob was een zoon van textielhandelaar Isaac Levie Flesseman. Anna werd begraven op de begraafplaats aan het Toepad.
In april 1920 verloofde Ella zich met Alfred Blommekoper (Blom Cooper) uit Londen.
’s Gravendijkwal 66 – Dr. Mozes Elzas
Het gezin van Dr. Mozes Elzas woonde in jaren dertig op dit adres en had hier ook zijn praktijk.
’s Gravendijkwal 68b – Paul Wolff
Paul Wolff (Kassel, – Auschwitz, ) woonde op dit adres. Hij werd gearresteerd op 14 oktober 1942. Zijn kleinzoon Daniël Otten verwoordde de gebeurtenissen:
‘Wat gaat u doen, opa? vroeg ik toen grootvader de rugzak omhing (bij de arrestatie – red). We stonden samen bovenaan de trap. Hij pakte mijn hand, keek me aan en zei “opa gaat een grote reis maken”… meteen liet hij mij weer los, greep de koffer en schreed rechtop, fier en waardig de trap af, waarna de mannen beneden de deur openden, hem naar buiten duwden en de deur wederom met een dreun dichttrokken. We hebben grootvader nooit meer teruggezien’ en ‘Grootvader Wolff was dus “gearresteerd”. Zijn bagage werd in de overvalwagen gegooid en hijzelf werd er hardhandig ingeduwd, waarna koers gezet werd naar de schuilkelder van het politiebureau Haagse Veer, waar hij met achttien arrestanten opgesloten werd in afwachting van transport naar Amsterdam. En ja, twee dagen later, 16 oktober, werd grootvader samen met de andere arrestanten overgebracht naar Amsterdam, onder begeleiding van de Nederlandse politieagenten Clarijs, Opheij, Kossen, Zwolle, Kuier, Den Braak en Sapperwolde. In Amsterdam stond politiepersoneel klaar om de arrestanten over te nemen. Grootvader zat vijf dagen opgesloten bij de politie in Amsterdam en werd op 21 oktober, tezamen met tenminste 180 anderen, overgebracht naar Westerbork. Zijn registratie aldaar vond plaats op 22 oktober 1942’.
In Herinneringscentrum Westerbork bevindt zich een transportlijst met daarop de naam Paul Wolff, geboren 17-3-1873, Liste A. Nr.27, Judentransport aus den Niederlanden – Lager Westerbork – am 23. Oktober 1942. Dit transport ging naar vernietigingskamp Auschwitz, waar Paul Wolff op 26 oktober 1942 werd vergast.
Paul was gehuwd met Odile Simon (Trier, – Rotterdam, ) en zij hadden een dochter Annie (Antwerpen, – Bergen-Belsen, ) en een zoon Marcel Harry (Antwerpen, 6 november 1911- Rotterdam, 23 november 1998) en een kleinzoon Daniël. Op 18 juli 2022 werd er voor Annie een Stolperstein in Nunspeet geplaatst.
’s Gravendijkwal 70 – Israëlitische Gezondheidskolonie
In 1923 vergaderde het bestuur van deze instelling op dit adres. Hier woonde mevrouw D. van den Bergh-van Leer.
’s Gravendijkwal 70 – gezin Wolfsbergen
Hier woonde het gezin van Mr. Amandus Wolfsbergen. Voor de oorlog plaatsvervangend rechter bij het kantongerecht, in de oorlog advocaat voor uitsluitend Joodse klanten en vanaf september 1943 voorzitter van de Bureau Rotterdam van de Joodsche Raad voor Amsterdam. Amandus pleegde verzet.
’s Gravendijkwal 77c – Branco van Dantzig
In 1911 verhuisde de logopediste Branco van Dantzig naar dit adres. In 1926 woonde ze op nummer 31.
’s Gravendijkwal 116 – Nationaal Socialistische Beweging
In 1940 was hier het Kringhuis van Kring West van de NSB gevestigd.
’s Gravendijkwal 116 – Het Bolwerk
In 1940 was hier de nationaalsocialistische boekhandel Het Bolwerk gevestigd, later in de oorlog zat deze zaak op de Walenburgerweg.
’s Gravendijkwal 126b – Albert Sternfeld
Albert (Roermond, 1 november 1916 – Auschwitz, 13 augustus 1942) was de zoon van Alex Sternfeld (Brummen, – Sobibor, ) en Rosalie Egger (Roermond, – Auschwitz, ). Toen Alex naar Westerbork moest is Albert, die ondergedoken was bij zijn niet-Joodse vriendin, meegegaan met zijn vader omdat hij hem niet in de steek wilde laten.
’s Gravendijkwal 139a – Gerson Levie
In 1923 was Gerson Levie (Assen, 14 maart 1904 – Midden-Europa, ) secretaris van de Rotterdamse Israëlitische Sportvereniging en het secretariaat was op dit adres gevestigd. Al voor de oorlog verhuisde hij naar Den Haag en aan het begin van de oorlog woonde hij op het Waterlooplein 55-2 in Amsterdam. In Amsterdam werd hij in 1938 ingeschreven. Inmiddels was hij op 19 november 1930 getrouwd met Rachel Haring (Antwerpen, – Auschwitz, ) en hadden ze twee kinderen, Leentje (Den Haag, – Auschwitz, ) en Barend Henri (Amsterdam, – Auschwitz, ). In augustus 1943 werd Gerson te werk gesteld in het Werkkamp Arriën (bij Ommen).
’s Gravendijkwal 139b – Belie van Gelder – van Gelderen
In het begin van de oorlog woonde Belie van Gelder – van Gelderen (Maassluis, – Sobibor, ) met een zoon Jacob Marcus van Gelder (Maassluis, – Sobibor, ) op dit adres. Belie was de weduwe van Marcus Jacob van Gelder (1852-1913) met wie ze in 1888 huwde.
’s Gravendijkwal 157b – Izaac Jacobsen en Sara Blom
Hier woonde Izaac Jacobsen (Arnhem, – Vught, ) met zijn vrouw Sara Blom (Rotterdam, – Auschwitz, ). Izaac was kaashandelaar en boekhouder en in 1939 adjunct-secretaris van de kerkeraad van de Nederlands Israëlitische Gemeente. Verder was Izaak in 1937 secretaris van de Dr. Nathan Birnbaumstichting, Stichting tot Joodse beroepswijziging in Nederland.
Izaak werd op 30 juni 1943 gearresteerd voor de Sicherheitspolizei en op 20 september 1943 doorgezonden naar Kamp Vught. Izaac en Sara hadden de volgende kinderen; Martijn (Zwolle, 2 oktober 1904), Jacob Leon (Zwolle, – Sobibor, ), Bernard (Zwolle, 7 juni 1907 – Pierrelatte, Drôme, Auvergne-Rhône-Alpes, Frankrijk, juli 1992), Rosetta (Rotterdam, 3 december 1908 – Amsterdam, 10 november 2000), Isidore (Rotterdam, 26 januari 1910), Mozes (Rotterdam, 28 december 1910), Philip (Rotterdam, – Auschwitz, ), Leon (Rotterdam, – Sobibor, ) en Jannetta Paulina (Rotterdam, 11 januari 1916 – Maassluis, 25 april 1984).
bron:
Nieuw Israelietisch Weekblad, 23 maart 1923, G Levie,
Nieuw Israelietisch Weekblad, 9 november 1923, G Hartogensis
Nieuw Israelietisch Weekblad, 27 februari 1925, gezondheidskolonie
Nieuw Israelietisch Weekblad, 5 juni 1925, vrouwenraad
Nieuw Israelietisch Weekblad, 26 februari 1926, Branco van Dantzig
Stadsarchief Rotterdam, archiefkaart Branco van Dantzig,
Nieuw Israelietisch Weekblad, 26 februari 1932, mevrouw Elzas
De Misthoorn, 12 oktober 1940, Het Bolwerk
www.joodsmonument.nl, lemma Albert Sternfeld (geraadpleegd 31 mei 2018)
Stadarchief Rotterdam, gezinskaart Hartogensis
Ibidem, Gerson Levie
www.joodsmonument.nl, lemma Gerson Levie
Jacob Kijzer via http://www.jodeninnederland.nl/id/P-8991 (geraadpleegd 13 juni 2020).
Stadsarchief Rotterdam, Jacob Kijzer, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-218, pagina 298509
“Kijzer”. “Nieuwe Vlaardingsche courant”. Vlaardingen, 1938/04/13 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-06-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSAVL02:000519051:mpeg21:p00010
NSB – telefoonboek 1940, met dank aan E. van Maarschalkerweerd
www.joodsmonument.nl, verschillende lemmata
Stadsarchief Rotterdam, Paul Wolff, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3501
Stadsarchief Rotterdam, Rosa Rosenberg, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3561
Stadsarchief Rotterdam, Pool, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3524
Stadsarchief Rotterdam, Landau, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3491
Stadsarchief Rotterdam, Jacobsen, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3514
Stadsarchief Rotterdam, Reindert Albert Hillel van Hersfeld, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3750
Stadsarchief Rotterdam, Leo Hillel van Hersfeld, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3488
Stadsarchief Rotterdam, Henriques de Castro, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3547
Stadsarchief Rotterdam, Joachim Drukker, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3486
Stadsarchief Rotterdam, Nanette Drukker, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3486
Paul Wolff, email D. Otten d.d. 8 oktober 2020
“Familiebericht Flesseman”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1920/04/30 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-11-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000572132:mpeg21:p00003
Stadsarchief Rotterdam, Paul Wolff, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-542.
“Dr. NATHAN BIRNBAUM- STICHTING.”. “Centraal blad voor Israëlieten in Nederland”. Amsterdam, 1937/05/13 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 05-11-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:000580011:mpeg21:p00006
Daniël Otten, Annie (Zutphen 2012) 108, 109 (over Paul Wolff)
overlijden Annie Emilie Otten-Wolff informatie D. Otten, per email 26 november 2021
Marianne Landau, kaart Joodsche Raad, Arolsen Archives, 130326857 – Marianne LANDAU
Mairanne Landau, Stadsarchief Rotterdam, 63 Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam, inventarisnummer 3491.
Gerson Levie, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-296.
Gerson Levie, Stadsarchief Amsterdam, Archiefkaarten, archiefnummer 30238, inventarisnummer 504.
Branco van Dantzig, Advertentie. “Nieuwe Rotterdamsche Courant”. Rotterdam, 27-06-1911, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 25-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010031630:mpeg21:p007.
Izaac Jacobsen, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-213.
Illustratie:
“Kijzer”. “Nieuwe Vlaardingsche courant”. Vlaardingen, 1938/04/13 00:00:00, Geraadpleegd op Delpher op 14-06-2020, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMSAVL02:000519051:mpeg21:p00010.
Beeldbank Stadsarchief Rotterdam, PBK-2339 ‘s-Gravendijkwal ter hoogte van de Schietbaanlaan (links), gezien uit het zuiden. 1909
’s gravendijkwal 49c, © joodserfgoedrotterdam, 28 mei 2023.
Branco van Dantzig, Advertentie. “Nieuwe Rotterdamsche Courant”. Rotterdam, 27-06-1911, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 25-09-2023, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010031630:mpeg21:p007.
gepubliceerd:
28 mei 2018
Laatst bijgewerkt:
11 mei 2024