Zoals zoveel plaatsen op de Zuid-Hollandse eilanden heeft ook Numansdorp een Joodse geschiedenis. Het zijn hier geen verhalen over een groot aantal families, maar de families die het betrof hebben een belangrijke rol gespeeld in het leven in Numansdorp. Deze plaats had vooral een agrarisch karakter, en ook de families die er woonden hadden of zelf, of hun voorouders, een agrarische geschiedenis. In 2016 werden in Numansdorp de eerste Stolpersteinen gelegd, op de Voorstraat voor Jacob (Numansdorp, 6 maart 1877 – Auschwitz, 13 november 1942) en Antje Zwarenstein (Numansdorp, 2 april 1872 – Auschwitz, 13 november 1942) en op de Rijksstraatweg 164 voor Nardes Morisco (Numansdorp, 8 februari 1880 – Auschwitz, 13 november 1942).
De familie Morisco
De stamvader van de familie Morisco was Mozes Abraham Morisco die zich in Numansdorp vestigde. Hij kwam niet van ver, Abraham werd op 19 juni 1804 geboren in Zwartewaal bij Brielle. Abraham was gehuwd met Vrouwtje Liepman (Amsterdam, 16 april 1811 – Numansdorp, 18 mei 1883). Vrouwtje en Abraham kregen de volgende kinderen:
Elizabeth (Numansdorp, 28 juli 1834 – Numansdorp, 22 november 1834),
Mozes (Numansdorp, 3 november 1835),
Sara (Numansdorp, 12 november 1836 – Numansdorp, 29 september 1854),
Andries (Numansdorp, 10 november 1838 – Numansdorp, 3 januari 1908),
Andries huwde met Rebecca Cohen (Heinenoord, 19 december 1844 – Amsterdam, 28 november 1940) en zij kregen drie kinderen, Nardes (Numansdorp, 8 februari 1880 – Auschwitz, 13 november 1942), Maurits (Numansdorp, 8 november 1883 – Auschwitz, 22 oktober 1942) en Flora (Numansdorp, 15 mei 1882 – Auschwitz, 1 februari 1943). Voor Nardes is in 2016 in Numansdorp een Stolperstein op de Rijksstraatweg 164 geplaatst.
David (Numansdorp, 6 maart 1841 – Numansdorp, 13 juni 1913),
David trouwde met Rebecca Reens en zij kregen drie kinderen, André, Levi en Flora (Numansdorp, 4 augustus 1881 – Amsterdam, 7 april 1960).
Sophia (Numansdorp, 1 april 1843 – Rotterdam, 13 juni 1923),
Hester (Numansdorp, 5 december 1845 – Zevenbergen, 9 maart 1883),
Elizabeth (Numansdorp, 5 januari 1847 – Groningen, 19 april 1921),
Rebekka (Numansdorp, 13 maart 1848 – Poortugaal, 23 januari 1921),
Lea (Numansdorp, 12 juni 1849 – Numansdorp, 26 april 1850),
Judik (Numansdorp, 9 juli 1850 – Numansdorp, 1 september 1850),
Roosje (Numansdorp, 9 juli 1850 – Numansdorp, 1 september 1850),
Levi (Numansdorp, 26 september 1851 – Numansdorp, 11 september 1876),
Lea (Numansdorp, 25 oktober 1853 – Zevenbergen, 27 januari 1906),
Roosje (Numansdorp, 20 maart 1855 – Den Haag, 9 april 1934). Zij trouwde op 31 oktober 1883 in Zevenbergen met Hartog Boers (Ridderkerk, 22 maart 1853 – Den Haag, 27 december 1929),
Jacob (Numansdorp, 2 september 1857 – Numansdorp, 29 mei 1860).
Met hun zestien kinderen, waarvan er elf ouder dan drie jaar werden, was het gezin Morisco een groot Joods gezin in Numansdorp. Vader Abraham Morisco was veehouder en woonde in de Torenstraat A 106 in Numansdorp. Door de jaren heen vergaarde verschillende leden van deze familie landbouwgrond, zowel in de Hoekse Waard als in Noord-Brabant. De landbouwgrond werd verplicht verkocht aan de bezetter voor een fractie van de werkelijke waarde.
Sigarenfabriek Morisco
De sigarenfabriek was van nazaten van Abraham Morisco, A. en L. Morisco. De fabriek was gevestigd op de Havenstraat A 115 en ging in januari 1937 in liquidatie. Het bedrijf bestond toen bijna 40 jaar, want vanaf mei 1897 werd er personeel gevraagd. Verder verscheen op 4 januari 1900 het bericht dat deze toen nieuwe fabriek volledig was uitgebrand. In het Rotterdamsch Nieuwsblad werd zelfs een verslag van de brand opgenomen:
Omtrent den brand in de fabriek van de heeren Gebrs. Morisco te Numansdorp, kan nog het volgende gemeld worden : Omstreeks 8 uur des avonds bemerkte een der firmanten eenig gekraak in de fabriek. Hij vermoedde dat er nog iemand aanwezig was en begaf zich met den sorteerder Volker naar de plaats waar men meende het leven te hooren. Het geluid bleek uit de droogkamer te komen. Toen de deur werd geopend, sloegen onmiddellijk vlammen naar buiten. Hoewel alle pogingen in het werk werden gesteld den brand te blusschen, mocht men er niet in slagen. Het was weldra een vuurzee. Dadelijk was de spuit op het terrein aanwezig. Ook de burgemeester verscheen spoedig. Wat men deed om de fabriek te behouden mocht niet baten. Aanvankelijk vreesde men het ergste voor de belendende perceelen, doch die bleven gelukkig gespaard. Een groote hoeveelheid tabak en ruim 300 .000 sigaren gingen in de vlammen op. Gebouw en inventaris verzekerd. In weerwil van alle nasporingen, bleef tot nu toe de oorzaak onbekend.
André was een van de firmanten. Hij werd geboren in Numansdorp op 15 september 1875 en vermoord in Auschwitz op 12 februari 1943 en was de zoon van David Morisco en Rebecca Reens.
De andere firmant was zijn broer Levi (Numansdorp, 6 oktober 1877 – Schoonhoven, 11 januari 1943). André en Levi waren gezamenlijk eigenaar van 32 ha landbouwgrond, dat ze verpachtten. Op bevel van de nazi’s werd deze grond in de oorlog verkocht voor een fractie van de waarde.
Het gezin Zwarenstein
In de oorlog woonde op de Rijksstraatweg 60 nog een Joods gezin. Jacob Zwarenstein werd in Numansdorp geboren op 6 maart 1877 en hij woonde daar met zijn oudere zuster Antje (Numansdorp, 2 april 1872). Op de Voorstraat 28, de locatie van hun zaak, zijn voor hen Stolpersteinen geplaatst.
De familie Zwarenstein woonde al een lange tijd in Numansdorp. In 1877 werd in de kranten al melding gemaakt van deze familie in Numansdorp en in 1883 behaalde volgens de kranten S. Zwarenstein uit Numansdorp zijn onderwijzersakte. Datzelfde jaar kreeg hij een aanstelling in Lekkerkerk. Ook haalde in 1883 M. Zwarenstein uit Numansdorp zijn aanstelling als onderwijzer.
Andere familieleden voerden het beroep van slager uit, zoals blijkt uit een krantenbericht uit 1889. Hier is melding van een os die te Numansdorp door de gebroeders Zwarenstein wordt geslacht. De slagerij was al langer in de familie, want Jacob Zwarenstein, hierboven genoemd en uit 1877, was de slager vlak voor en in de oorlog.
Vertrek van Jacob en Antje
Jacob werd, 65 jaar oud, samen met zijn zus van 70 jaar onder begeleiding van de dorpsagent samen met Nardes Morisco op het trammetje gezet dat vanuit Numansdorp naar de Rosestraat in Rotterdam reed. Jacob, Antje en Nardes liepen van het stationnetje Rosestraat naar Loods 24, de Rotterdamse ‘Hollandse Schouwburg’, de verzamelplaats van de Joden uit Rotterdam en van de Zuid-Hollandse eilanden. Hun vertrek uit Numansdorp was een reis naar de dood, door hun leeftijd hadden ze geen schijn van kans bij een selectie in Auschwitz. Drie dagen en nachten nadat hun transport op 10 november 1942 uit Westerbork vertrok werden ze in een gaskamer in Auschwitz vermoord.
Een ooggetuige Kor van Prooyen, kon in 2016 (toen 87 jaar) nog vertellen hoe het vertrek van deze drie Numansdorpse Joden verliep: ,,Ik zal dat beeld nooit meer vergeten”, zegt de ooggetuige. ,,Ik was 13. De tramhalte was vlak tegenover mijn ouderlijk huis, waar ik nog steeds woon. Een paar honderd man uit het dorp stond om de tram heen. Iedereen wist dat de Zwarensteinen weggehaald werden. Maar toen de tram begon te rijden, barstten velen in tranen uit. Zelfs mijn oudoom huilde als een klein kind. Ik ben van mezelf al emotioneel, maar dat moment heeft enorme impact op me gehad.”
De slagerij
De os die in 1889 geslacht werd, werd geslacht door Sander Zwarenstein, de vader van Jacob en Antje. Sander werd op 1 december 1831 geboren in Strijen en trouwde twee keer. Zijn eerste vrouw was Johanna Hijmans (Klaaswaal, 2 februari 1823 – Numansdorp, 30 juni 1865) met wie hij op 23 maart 1854 trouwde. Johanna stierf in het kraambed. Met haar kreeg Sander 11 kinderen, te weten:
Benjamin (Numansdorp, 15 januari 1855 – Rotterdam, 30 oktober 1928),
Meijer (Numansdorp, 13 januari 1856 – Rotterdam, 28 januari 1941),
Levi (Numansdorp, 13 december 1856 – Numansdorp, 26 juli 1857),
Mietje (Numansdorp, 4 oktober 1857 – Numansdorp, 18 mei 1858),
Hartog (Numansdorp, 13 december 1858 – Numansdorp, 15 juli 1859),
Roosje (Numansdorp, 27 november 1859 – Zutphen, 5 september 1934),
Salomon (Numansdorp, 4 januari 1861 – Numansdorp, 20 mei 1861),
Jonas (Numansdorp, 12 mei 1862 – Numansdorp, 10 september 1862),
Schoontje (Numansdorp, 31 juli 1863 – Numansdorp, 23 januari 1864),
Mozes (Numansdorp, 9 juli 1864 – Rotterdam, 24 augustus 1924). Mozes werd begraven op de Joodse begraafplaats aan het Toepad te Rotterdam,
dochter (Numansdorp, 30 juni 1865 – Numansdorp, 30 juni 1865)
Op 18 augustus 1868 trouwde Sander met Truitje Elzas (Borculo, 1831) en er volgende nog 6 kinderen, te weten:
Mietje (Numansdorp, 9 mei 1869 – Numansdorp, 6 maart 1937). Mietje werd begraven in Oss,
Johanna (Numansdorp, 25 januari 1871 – Numansdorp, 11 maart 1871),
Antje (Numansdorp, 2 april 1872 – Auschwitz, 13 november 1942),
Simon (Numansdorp, 28 april 1873 – Numansdorp, 25 juni 1873),
Mathilda (Numansdorp, 16 januari 1875 – Numansdorp, 14 september 1875) en
Jacob (Numansdorp, 6 maart 1877 – Auschwitz, 13 november 1942).
Ook de familie Zwarenstein was een grote Joodse familie in Numansdorp. De twee onderwijzers, M. en S. Zwarenstein, waren waarschijnlijk twee van de kinderen van Sander.
bron:
Streekarchief Dordrecht, handelsadresboek voor Dordrecht en omstreken, 55
Maas- en Scheldebode, 10 januari 1933
De Dordrechtsche Courant, 28 januari 1937, liquidatie
De Dordrechtsche Courant, 4 januari 1900, brand
“100 SCHAPEN VERDRONKEN.”. “Nieuwsblad van Friesland : Hepkema’s courant”. Heerenveen, 02-12-1936. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010735727:mpeg21:a0117
“Binnenland monsterpeer.”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 18-09-1894. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010167045:mpeg21:a0010
“sigarenmakers gevraagd”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 23-04-1897. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010176831:mpeg21:a0057
“Binnenland brand.”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 05-01-1900. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBDDD02:000200372:mpeg21:a0032
www.joodsmonument.nl, lemmata familie Morisco en Zwarenstein (geraadpleegd 3 maart 2018)
www.geni.com, lemmata familie Morisco (geraadpleegd 3 maart 2018)
“Advertentie nieuwjaar Zwarenstein”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 13-09-1939. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874589:mpeg21:a0082
“ONDERWIJS.”. “De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad”. ‘s-Hertogenbosch, 07-04-1883. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010267536:mpeg21:a0011
“School en Kerk.”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 22-06-1883. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010165573:mpeg21:a0062
“os”. “De grondwet”. [s.l.], 18-06-1889. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110620246:mpeg21:a0034
Michael Ramaker, Numansdorp verwerkt zijn oorlogstrauma in Algemeen Dagblad, 20 februari 2016
https://genealogie.voorouder.nl, lemma Sander Zwarenstein (geraadpleegd 4 maart 2018)
informatie Roosje Morisco (1855) met dank aan Alie van den Berg (mail 30 maart 2018),
aanvullende informatie familie Zwarenstein met dank aan Alie van den Berg (mail 30 maart 2018),
illustratie:
Regionaal Archief Dordrecht, beeldbank, Het dorp Buitensluis (ook wel Numansdorp), ca. 1793. Gravure, hxb: 7,7 x 9,7 cm. Naar de tekening van J. van Diepenhuysen. In ovaal met wapen en 6-regelig versje. Uit: ‘De Nederl. Stad- en Dorp-Beschrijver’, L. van Ollefen. I Deel. Amst. 1793. Inventarisnummer 551_10465, bewerkt
Maas- en Scheldebode, 10 januari 1933
“100 SCHAPEN VERDRONKEN.”. “Nieuwsblad van Friesland : Hepkema’s courant”. Heerenveen, 02-12-1936. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010735727:mpeg21:a0117
“Binnenland monsterpeer.”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 18-09-1894. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010167045:mpeg21:a0010
“sigarenmakers gevraagd”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 23-04-1897. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010176831:mpeg21:a0057
“Advertentie nieuwjaar Zwarenstein”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 13-09-1939. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010874589:mpeg21:a0082
“os”. “De grondwet”. [s.l.], 18-06-1889. Geraadpleegd op Delpher op 04-03-2018, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110620246:mpeg21:a0034
gepubliceerd
3 maart 2018
laatst bijgewerkt:
26 november 2021