-Sara Nooitrust Moscoviter, moeder
(Rotterdam, 18 januari 1888 – Auschwitz, 16 augustus 1942) – 54 jaar
-Rosa Nooitrust, dochter
(Essen, 3 januari 1921 – Auschwitz, 30 september 1942) – 21 jaar
-Johanna Nooitrust, dochter
(Essen, 22 april 1922 – Auschwitz, 30 september 1942) – 20 jaar
Josef Nooitrust
Op 6 februari 1908 komt de eenentwintigjarige Josef, geboren op 7 december 1886 in Mühlheim, vanuit Maastricht naar Rotterdam. Hij gaat wonen in de Raamstraat 55 en later op de Helmerstraat 21 en 9. De broer van Josef (Emanuel, 4 maart 1885) komt op 26 november 1908 ook naar Rotterdam en trekt bij zijn broer in.
Sara Nooitrust-Moscoviter
Josef trouwt hij op 5 mei 1909 met Sara Moscoviter. Ze is op 18 januari 1888 geboren en vierde dochter uit een gezin met tien kinderen. Haar ouders zijn Leendert Moscoviter en Rachel Brandon, geboren in Amsterdam, maar sinds 1876 wonende in Rotterdam in de Zandstraatbuurt.
Het gezin Nooitrust
Een maand na hun huwelijk wordt op 5 juni een eerste dochter geboren Marianne (Marian). Vader Josef is koopman in horloges, galanterieën (snuisterijen) en ongeregelde goederen (alle handel die niet via de reguliere kanalen ingekocht wordt). Hij pakt alles aan om voor zijn gezin te zorgen. Later blijkt hij volgens de gezinskaart zelfs caféhouder te zijn geweest. In september 1909 zoeken Jozef en Sara hun geluk, samen met broer en zwager Emanuel, in Antwerpen, maar niet voor lang; in oktober 1909 keren ze weer terug naar Rotterdam en vestigen zich in de Raamstraat. In 1910 wordt deze straat gesloopt.
De Raamstraat lag in de genoemde Zandstraatbuurt in de buurt van de Meent en dankt zijn naam aan de lakenramen. Deze straatnaam herinnert aan de lakenindustrie, in vroeger tijd een belangrijke bron van bestaan in Rotterdam. Het laken werd om te drogen en uit te rekken op ramen gespannen. In het oudste keurboek van ca. 1410 werd bepaald dat alle lakenramen uit de kerk verwijderd moesten worden. Voor die tijd schijnt het dus gewoonte te zijn geweest ze daar te plaatsen. Er woonden voor 1910 veel Joodse middenstanders waaronder een slagerij op nr. 1, een aardappelboer op nr. 9, een drogist op nr. 13 en logement ‘De Witte Leeuw’ op nr. 11. Voor de nieuwbouw van het stadhuis aan de Coolsingel wordt het grootste deel van de Raamstraat rond 1910 gesloopt.
Wanderlust
Op 27 juni 1912 trekt ook een zus van Josef; Martha, vanuit Maastricht voor een maand bij het gezin in. En er worden nog meer kinderen geboren. Op 10 mei 1911 is dat zoon Leendert(Leen). In 1913 volgt zoon Levi en in 1914 zoon Felix. Levi overlijdt als hij vier maanden oud is. Het gezin vertrekt op 12 juli 1919 naar Essen, wellicht vanwege het zoeken naar werk, waar in 1921 en 1922 nog twee dochters worden geboren Rosa (Rosa) en Johanna (Hanny). In 1926 komen ze terug naar Rotterdam. In Duitsland gaat het dan economisch erg slecht. De crisisjaren zetten in. Ze gaan wonen op de Helmerstraat 42b. Er volgen in korte tijd meerdere verhuizingen, onder andere naar de Schiedamsedijk in 1933. Daar wonen veel Joden uit de Zandstraatbuurt, nadat deze buurt plaats moest maken voor het nieuwe stadhuis en het postkantoor.
Overlijden van Josef
Het is 12 december 1939, vijf maanden voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, als Joseph op 53-jarige leeftijd overlijdt. Uit overlijdensadvertenties is op te maken dat het vrij plotseling was. In de krant Het Volk van 14 december 1939 getuigen zijn nabestaanden van de leegte die hij achterlaat en het verdriet van zijn vrouw, kinderen en vrienden.
“Zij, die hem gekend hebben, beseffen hoe zwaar mij dit verlies treft”, zo laat Sara de advertentietekst opstellen. Ze blijft achter met vijf kinderen, waarvan drie al volwassen zijn. Dochter Marian is getrouwd met Willy en heeft kinderen. Ze is dertig als haar vader overlijdt en werkt als fabrieksarbeidster. Zoon Leendert is achtentwintig en werkt als slager. Hij heeft samen met Marie ook al een kind.
Zoon Felix is vijfentwintig en is meubelmaker geworden, getrouwd met Henriëtte. Henriëtte en Felix hebben een dochter en wonen in de Agniesestraat. Dochters Rosa en Johanna (Hanny), achttien en negentien jaar zijn inmiddels al verloofd.
Katendrecht, een veilige haven
Op 1 september 1939 valt het Duitse leger Polen binnen. Twee dagen later verklaren Frankrijk en Engeland, de oorlog aan Duitsland. Er heerst al een zekere mate van oorlogsdreiging in Rotterdam, maar men heeft de algemene opvatting dat Nederland neutraal zal blijven. Als Rotterdam op 10 mei ontwaakt van het geluid van overkomende vliegtuigen, raakt niemand in paniek. Het vermoeden is dat ze richting Engeland vliegen. Niets is minder waar. Over zee keren ze en doen een aanval op vliegveld Waalhaven. Op 14 mei tussen 13:27 en 13:40 wordt Rotterdam gebombardeerd en de binnenstad vernietigd.
Al voor de oorlog, door de maatregelen tegen Joden in Duitsland en de gebeurtenis van 10 november 1938, die bekend staat als de ‘Kristallnacht’, was de Joodse gemeenschap gealarmeerd.
Op 30 mei 1940, twee weken na het bombardement van 14 mei, verhuist Sara tijdelijk naar de Noordsingel. De Schiedamsedijk, waar veel Joden woonden, ligt in puin. De stad brandt dagenlang. Daarna vindt ze tijdelijke huisvesting op Katendrecht, aan de Veerlaan 22a. Een paar maanden later, op 28 november 1940, verhuist ze naar een woning in de Atjehstraat 10a, een paar huizen verderop. Het is in het korte stuk Atjehstraat, in de pols van Katendrecht, die met een knik overgaat in de Veerlaan.
In 1940 verandert er voor Joden op Katendrecht nog niet veel. Katendrecht wordt de wijk waar het uitgaansleven van de Schiedamsedijk zich na het bombardement vestigt. Aan het einde van dat jaar worden Joodse ambtenaren ontslagen uit overheidsdienst, maar die woonden niet op de Kaap.
Sara is inmiddels 52 jaar. Haar dochters Rosa en Johanna wonen op dat moment nog thuis bij hun moeder. Ze zijn verloofd. Rosa werkt als buffetvrouw en Johanna als arbeidster. Ogenschijnlijk lijken de drie vrouwen veilig. Maar de toenemende maatregelingen vertellen een ander verhaal. Vanaf 10 januari 1941 moeten alle Joden zich laten registreren in hun woonplaats. Op weigering staat vijf jaar gevangenisstraf. In datzelfde jaar volgt de liquidatie van Joodse winkels waaronder bakkers en slagers. Ook op Katendrecht waren er een aantal Joodse winkels, zoals op de Brede Hilledijk 211a, de winkel van de familie Baumgarten.
Op 3 mei 1942 wordt het dragen van een Jodenster voor Joden vanaf zes jaar die volgens de nazi-wetgeving als “Jood” worden aangemerkt, verplicht. Enkele dagen eerder, op 29 april 1942, werden de voorzitters van de Joodse Raad geïnformeerd over deze maatregel. Per circulaire werden de Joodse inwoners van Rotterdam op de hoogte gesteld. Het dragen van de Jodenster was een van de maatregelen die zorgde voor segregatie van de Joodse bevolking met catastrofale gevolgen.
De transporten van Joden
Ferdinand Aus der Fünten gaf leiding aan de deportatie van de Joden. Onder het mom van ‘werkverruiming’ of arbeidsinzet werden de Joden naar het oosten gedeporteerd. Tussen 30 juli 1942 en 22 april 1943 werden in 8 transporten 6.790 mensen via Loods 24 gedeporteerd. Op de kaarten van de Joodse Raad kunnen we lezen wanneer de getransporteerden zijn aangekomen in Westerbork.
Johanna (1922) geeft gehoor aan de 1e oproep op 30 juli 1942. Ze moet zich melden om 18:00 in Loods 24. Van de 2000 opgeroepenen verschijnen er 1120 waaronder Johanna. 150 krijgen een vrijstelling.
De loods was de verzamelplaats, gelegen op het afgesloten terrein van de voormalige Gemeentelijke Handelsinrichtingen, tussen de Binnenhaven en de Spoorweghaven in Rotterdam-Zuid. Deze locatie was uit het zicht van het publiek en met een havenspoorlijn er vlak naast. Johanna komt op 31 juli 1942 aan in Westerbork en gaat op 3 augustus op transport naar Auschwitz. Ze wordt op 30 september in Auschwitz vermoord op 20 jarige leeftijd.
Rosa (1921) geeft gehoor aan de 2e oproep van zondag 2 augustus 1942 en arriveert op die dag in Westerbork. Ze wordt samen met haar zus op 3 augustus 1942 op transport gezet naar Auschwitz en wordt op 30 september in Auschwitz vermoord op 21 jarige leeftijd.
Sara(1888) meldt zich ook bij Loods 24. Onduidelijk is met welk transport Sara vertrokken is. Op haar kaart staat een verwijzing naar Dr. Cohen. Hij was apotheker en voorzitter van de Joodse Raad voor Amsterdam, bureau Rotterdam en was aanwezig in de houten opslagloods. Het was niet ongebruikelijk dat de voorzitter en leden van de Joodse Raad Rotterdam op de transportlocatie aanwezig waren. Zij stonden de mensen bij en probeerden degenen met een Sperre (tijdelijke vrijstelling van deportatie) er uit te halen.
Sara wordt op 14 augustus 1942 op transport gezet naar Auschwitz en daar op 16 augustus vermoord. Ze bereikt de leeftijd van 54 jaar.
We weten niet of moeder en dochters nog een glimp van elkaar hebben opgevangen in kamp Westerbork. Haar dochters Rosa en Johanna hebben twee maanden in onzekerheid geleefd voor ze vermoord werden.
Hoe vergaat het de andere kinderen van Josef en Sara?
Marianne (Marian, 1909) trouwt in 1930 met Hijman Pijpeman, meubelmaker, van wie ze in 1934 weer scheidt. Hijman kuurt na de scheiding vanaf 1937 in Volkssanatorium Hellendoorn, waarschijnlijk voor TBC. Op 26 juni 1935 hertrouwt Marian in Rotterdam met Ferdinand Friedrich Wilhelm Berghorn uit Bremen. Door haar gemengde huwelijk overleeft ze de oorlog. Ze wordt 79 jaar en krijgt een dochter.
Leendert (Leen, 1911) trouwt in 1934 met de Rooms-Katholieke Maria Roos. Zij krijgen twee kinderen. Nelly Marianne en Joseph. Ook dit gezin overleeft de oorlog.
Felix (1914)
Hoe anders loopt het af met de andere zoon van Sara en Joseph; Felix. Felix Nooitrust trouwt in 1935 met de zus van Jacob Haagman, Henriette Haagman. Jacob Haagman woonde op de Tolhuislaan 31a en ook zijn verhaal staat op deze site. Felix en Henriëtte krijgen een dochter Sara en een zoon Josef, vernoemd naar de ouders van Felix.Felix is meubelmaker in de Agniesestraat 2a, in Rotterdam-Noord, waar het gezin ook woont. Ook zij overleven de oorlog niet.
Ze worden op 3 augustus 1942 gedeporteerd naar Auschwitz. Felix wordt 28 jaar, Henriette 26 jaar, Sara 5 jaar en Josef negen maanden.
Bronnen:
Stadsarchief Rotterdam
www.delpher.nl
Arolsen-archives
https://www.geni.com/people/Marianne-Berghorn/6000000032644544839
https://www.joodserfgoedrotterdam.nl/raamstraat/
archives.org/en/archive/130347742/?p=1&s=Leendert%20Nooitrust&doc_id=130347742
https://www.joodsmonument.nl/nl/page/127940/sara-nooitrust-moscoviter
https://www.joodsmonument.nl/nl/page/127942/rosa-nooitrust
https://www.joodsmonument.nl/nl/page/127941/johanna-nooitrust
https://www.joodsmonument.nl/nl/page/128198/felix-nooitrust
https://www.joodsmonument.nl/nl/page/128197/henriette-nooitrust-haagman
Josef Nooirust, Stadsarchief Rotterdam, 494-03 Archief van de Gemeentesecretarie Rotterdam, afdeling Bevolking: bevolkingsboekhouding van Rotterdam en geannexeerde gemeenten, inventarisnummer 851-347. In dit artikel is de spelling Josef aangehouden, zoals in de persoonskaart bij het stadsarchief en niet zoals Joseph in de spelling van de overlijdensadvertentie.
Illustraties:
Raamstraat, Stadsarchief Rotterdam; foto Raamstraat ter hoogte van huisnummers 11-13-15, 4100 fotocollectie algemeen – deel 1 1860 tot heden, nummer 1980-1740, toegangsnummer 4100
Advertenties: www.delpher.nl
Overlijden Joseph Nooitust, Familiebericht. “Zaans volksblad : sociaal-democratisch dagblad”. Amsterdam, 14-12-1939, p. 12. Geraadpleegd op Delpher op 23-11-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010944513:mpeg21:p012
Foto Henriëtte Haagman; www.joodsmonument.nl
Foto Felix Nooitrust; www.joodsmonument.nl
https://oudefamiliefotos.jimdofree.com
Foto Jacob Haagman: met toestemming van en copyright Yad Vashem
Foto Sara Nooitrust: met toestemming van en copyright Yad Vashem
Colofon:
Project: Stichting Kaapse Kringen, Marianne Ketting
Tekst: Stadsatelier Corneel, Cora de Roon
Research: Han de Bruijne, Cora de Roon
Eindredactie: Rob Snijders, historicus
disclaimer
Wij hebben onze uiterste best gedaan van het materiaal op de website de makers en rechthebbenden te achterhalen. Ook hebben wij ons uiterste best gedaan om de ons aangeleverde informatie op de website zo verantwoord mogelijk te presenteren. Al hoewel wij daarbij zeer zorgvuldig te werk zijn gegaan kan het toch zijn dat een bezoeker, auteur, gebruiker of rechthebbende meent dat publicatie in strijd is met zijn of haar rechten, zoals portretrecht(en) en of auteursrechten. Indien een dergelijk situatie het geval lijkt verzoeken we onmiddellijk contact op te nemen met de projectleiders.
gepubliceerd:
23 november 2021
laatst bijgewerkt:
1 oktober 2022