Brielle had in de omgeving van Rotterdam een belangrijke functie. Het lag strategisch nabij de monding van de rivier en daarmee de verbinding met de Noordzee.
Deze stad kende al in een vroeg stadium Joodse inwoners, in november 1756 werd door de Vroedschap toestemming verleend aan een vijftal welgestelde Joden om zich in de stad te vestigen. Dat was mét godsdienstvrijheid en mét poortersrechten, maar de toegang tot de gilden was beperkt tot uitsluitend het ventersgilde.
Er is al eerder een melding van een Joodse inwoner in Brielle, namelijk in 1700. Toen was er een Joodse inwoner die op het Maarland gewoond had en gevlucht was; zijn achtergelaten bezittingen werden verkocht.
In 1804 werd er een poging gedaan door de Joodse inwoners van Brielle om een synagoge te krijgen. Ze wilden het oude slachthuis in de Boterstraat inrichten als synagoge. De gemeente weigerde echter om het hek voor de synagoge te repareren, en vond dat de Joodse inwoners dat zelf moesten doen. Dat is nooit doorgegaan en de synagoge kwam er – in tegenstelling tot een vermelding in aantal bronnen – niet. Wel werden er vanaf 1809 regelmatig diensten in Brielle gehouden, waarschijnlijk in het woonhuis van een van de leden.
De eerste echte synagoge in Brielle werd op 6 maart 1818 ingewijd. Het het pand naast de R.K. Kerk in de Nobelstraat werd gekocht en in dit pand kwam het Mikwe en de woning voor de godsdienstonderwijzer (Joseph van Dam). In de tuin achter dit huis werd de synagoge gebouwd met de ingang vanaf de Venkelstraat. De gemeente groeide, de synagoge werd te klein en bouwvallig, en een nieuwe en grotere synagoge was nodig. Er waren plannen om de synagoge en het schoolhuis te verkopen en een nieuwe synagoge te bouwen. De R.K. kerk was blij dat ze de kans kregen om het huis naast hun kerk te kopen als woonhuis voor de pastoor. Dus verkocht men dit pand en op 10 mei 1871 werd de eerste steen gelegd door de nieuwe synagoge op de Turfkade. Voor deze synagoge werden er zowel door Joodse als niet-Joodse Briellenaren financiële middelen bijeen gebracht. Deze sjoel had ook een schoollokaal.
De eerste steen werd gelegd door David Wiesebron (ook wel gespeld als Wiezebron), de president-kerkmeester.
Op 1 december 1871 werd de synagoge gewijd en de inwijdingsrede werd uitgesproken door Opperrabbijn Beerenstein (1808 – 1893) uit Den Haag, en dit pand bleef tot 1942 een synagoge.
Vanaf 1823 kent Brielle een bloeiend Joods leven. In 1809 woonden er 56 Joden in Brielle, in 1840 was dit aantal gegroeid naar 123. In 1869 is het aantal stabiel gebleven (119), rond de eeuwwisseling neemt de Joodse bevolking af (1899 – 74), mede omdat het belang van Brielle als handelsstad vermindert, tot 34 Joodse inwoners in 1930 en 33 mensen in 1941. In de oorlog werden 21 Joodse inwoners van Brielle weggevoerd, niemand van hen keerde terug.
Geen begraafplaats
In diverse bronnen wordt gesproken over een Joodse begraafplaats in Brielle waar men tot 1890 de doden begroef. Dit blijkt echter niet te kloppen, overleden Joodse Briellenaren werden doorgaans in Geervliet begraven (aanvulling 2 april 2010).
Nog meer sporen…
Dat er ooit een koosjer restaurant geweest is in Brielle bewijst een advertentie uit 1912. Prijsopgaven van koosjere busgroenten (blikgroenten) konden worden verkregen bij Philipse met een koosjer restaurant op het Zuideinde 78 in Brielle. In 1913 adverteerde J. S. Philipse in het Rotterdams Nieuwsblad waarbij geen aandacht wordt gegeven aan het koosjere, in een andere advertentie in hetzelfde jaar blijkt dat het café-restaurant Philipse op het Zuideinde sinds 1878 bestond.
Na de oorlog
Na de oorlog werd de Joodse gemeente van Brielle bij die van Rotterdam gevoegd.
In 1999 werd de Stichting Behoud voormalige Synagoge Brielle opgericht. Het doel van deze stichting is het behoud, restauratie en herbestemming van de enige overgebleven synagoge van Voorne-Putten. In februari 2002 kon men de sjoel aankopen, in 2004 startte men met de restauratie. Vlak na de aankoop bleek het ernaast gelegen pand, waar het leerhuis was en waar het Mikwe zat, ook te koop en de stichting heeft dit eveneens aangeschaft, en in 2005 werd de voormalige sjoel en het leerhuis in gebruik genomen als gebouw van Licht en Hoop (zie link).
Het Mikwe is helaas nooit teruggevonden.
Ter herinnering aan:
Voorstraat 42:
Israël Levie Katan (Vlaardingen, 30 november 1894 – Midden Europa, 31 maart 1943), Francisca Katan – Beerenborg (Zevenbergen, 7 mei 1896 – Auschwitz, 5 november 1942), Kaatje Cato Katan (Rotterdam, 22 april 1929 – Auschwitz, 5 november 1942), Levie Katan (Rotterdam, 21 augustus 1930 – Auschwitz, 5 november 1942), Guus Katan (Rotterdam, 1 januari 1935 – Auschwitz, 5 november 1942),
Nobelstraat 85:
Simon Gazan (Brielle, 21 september 1887 – Sobibor, 21 mei 1943), Elisa Gazan-Izaks (Woerden, 19 februari 1896 – Sobibor, 21 mei 1943), Mietje Gazan (Brielle, 6 april 1916 – Sobibor, 21 mei 1943),
Nobelstraat 67:
Michiel Cohen (Brielle, 18 februari 1882 – Auschwitz, 5 november 1942), Esther Cohen (Brielle, 6 november 1879 – Auschwitz, 5 november 1942),
Nobelstraat 10:
Izaak Gazan (Brielle, 14 maart 1891 – Auschwitz, 10 september 1943), Roosje Louisa Gazan-Izaks (Woerden, 19 februari 1896 – Auschwitz, 10 september 1943), Salomon Gazan (Brielle, 20 maart 1916 – Auschwitz, 30 september 1942), Mietje Gazan (Brielle, 27 februari 1921 – Auschwitz, 30 september 1942), Hanna Gazan (Brielle, 5 mei 1922 – Auschwitz, 30 september 1942), Roosje Gazan (Brielle, 7 oktober 1924 – Auschwitz, 30 september 1942), Eliza Louise Gazan (Brielle, 13 feb 1935 – Auschwitz, 10 september 1943),
Koopmanstraat 7:
Jannetje Philipse-van Buren (Goedereede, 7 augustus 1845 – Sobibor, 5 maart 1943), Philippine Josephina Philipse (Brielle, 12 september 1888 – Poortugaal, 3 mei 1945), Jakob Joseph Philipse (Brielle, 30 juni 1877 – Amsterdam, 15 januari 1943) en Rica Philipse-Stranders (Charlois, 2 juni 1887 – Sobibor, 14 mei 1943).
Een uitgebreid artikel over het Joodse leven in Brielle staat hier.
bron:
Met dank aan Riet de Leeuw van Weenen (correcte data Eliza Louise Gazan i.t.t. meldingen elders op internet) en voor het uitgebreide artikel.
“Advertentie koosjer restaurant”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1912/10/02 00:00:00, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860226:mpeg21:p007
“Advertentie”. “Rotterdamsch nieuwsblad”. Rotterdam, 1914/08/13 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 18-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010295637:mpeg21:p008
“NIEUWE BEHEERDERS BENOEMD, Zuideinde 78”. “Algemeen Handelsblad”. Amsterdam, 1941/07/23 00:00:00, p. 4. Geraadpleegd op Delpher op 18-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=KBNRC01:000052583:mpeg21:p004
inwijdingsfeest; Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 2, 1871, no 40, 03-11-1871. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005392041:00001
illustraties:
© joodserfgoedrotterdam
“Advertentie koosjer restaurant”. “Nieuw Israelietisch weekblad”. Amsterdam, 1912/10/02 00:00:00, p. 7. Geraadpleegd op Delpher op 18-11-2019, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860226:mpeg21:p007
inwijdingsfeest; Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen; uitgegeven vanwege de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen te Rotterdam, jrg 2, 1871, no 40, 03-11-1871. Geraadpleegd op Delpher op 20-07-2021, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMUBA15:005392041:00001
gepubliceerd:
27 februari 2016
laatst aangepast:
20 juli 2021